Βίος και πολιτεία των Μαγγανά, Κατσαρέα, Ζάρα, Παπαδόγγονα, Παυλάκου

Του Γιάννη Μπαζού - Συγγραφέα, Hot Doc History

Η Λευκή Τρομοκρατία αρχίζει το 1943 με τη δημιουργία των Ταγμάτων Ευζώνων προκειμένου να κατασταλεί η Εθνική Αντίσταση και συνεχίζεται μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, το Φεβρουάριο του 1945, με τη δημιουργία παρακρατικών ένοπλων ομάδων οι οποίες τρομοκρατούσαν την ύπαιθρο και επιδίδονταν σε πρωτοφανείς πράξεις αγριότητας εις βάρος Ελλήνων πολιτών που ήταν αριστεροί ή δημοκράτες ή είχαν κάποιον συγγενή αντάρτη.


Το 1943, οι απόστρατοι Θεόδωρος Πάγκαλος και Στυλιανός Γονατάς βολιδοσκόπησαν τις κατοχικές δυνάμεις μέσω του γερμανοτραφούς επιχειρηματία φίλου τους Ιωάννη Βουλπιώτη (ο οποίος -πόσο ειρωνικά επίκαιρο ακούγεται-ήταν εκπρόσωπος του ομίλου των εταιρειών AEG-Siemens-Telefunken στη σύναψη μεγάλων συμβάσεων προμήθειας τηλεφωνικών κέντρων και ραδιοφωνικών εγκαταστάσεων με το ελληνικό δημόσιο, την περίοδο της Κατοχής διετέλεσε γενικός διευθυντής της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, ενώ πρώτη του σύζυγος ήταν η κόρη του Γερμανού βιομηχάνου Καρλ Φρίντριχ Ζίμενς).

Ο Βουλπιώτης μετέφερε την ιδέα του Πάγκαλου στον πρώην στρατιωτικό ακόλουθο της Γερμανίας στην Αθήνα Κρίστιαν φον Κλεμ, με τον οποίο διατηρούσε φιλικές σχέσεις. Αυτός με τη σειρά του ενημέρωσε το αρχηγείο των Ες Ες στην Αθήνα και όταν τελικά πήραν θετική απόκριση προσέγγισαν τον Ιωάννη Ράλλη, ο οποίος απαίτησε την ίδρυση των Ταγμάτων Ασφαλείας προκειμένου να αναλάβει ως δοτός πρωθυπουργός μετά την παραίτηση Λογοθετόπουλου.

Μια ελληνική ένοπλη δύναμη που θα είχε ως σκοπό «τη διατήρηση της έννομης τάξης και την καταπολέμηση των κομμουνιστών του ΕΛΑΣ» αντιμετωπίστηκε θετικά από τους Γερμανούς, αφού είχε το πλεονέκτημα της εντοπιότητας, δηλαδή της άριστης γνώσης του εδάφους, αλλά και την αντίληψη και καλύτερη κατανόηση προσώπων και καταστάσεων, ενώ ταυτόχρονα, κατά τον Βάλτερ Σιμάνα (διοικητή των Ες Ες στην Ελλάδα): «Θα μπορούσε να εξοικονομηθεί γερμανικό αίμα». 1

Ο στρατιωτικός διοικητής στην Ελλάδα Αλεξάντερ Λέερ στις 24/1/1944 διέταξε: «Να αξιοποιηθεί πλήρως η αντικομμουνιστική μερίδα του ελληνικού λαού, έτσι ώστε να εκδηλωθεί φανερά και να εξαναγκαστεί σε απροκάλυπτη εχθρότητα κατά της κομμουνιστικής μερίδας». 2

Στο εγχείρημα των Ταγμάτων Ασφαλείας υπήρχαν δύο βασικές τάσεις ως προς τη μετέπειτα πολιτική κατάσταση: η βενιζελική τάση, που μακροπρόθεσμα επιθυμούσε τη ματαίωση της επανόδου του βασιλέα (Πάγκαλος, Γονατάς) και η βασιλική τάση, που αντιθέτως επιθυμούσε τη διασφάλιση της επανόδου του βασιλέα. Τελικά, στην πορεία -και λόγω Αγγλων- επικράτησε η δεύτερη τάση στους κόλπους των Ταγμάτων Ασφαλείας. Πάντως, κοινός παρονομαστής και των δύο τάσεων ήταν ο άκρατος αντικομμουνισμός και η καταστολή του λαϊκού κινήματος της Εθνικής Αντίστασης.

Η δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας ψηφίστηκε με νόμο στις 7 Απριλίου 1943 και αρχικός πυρήνας τους στάθηκε η φρουρά των ευζώνων του Αγνώστου Στρατιώτη, που μέχρι τότε ήταν άοπλη. Τον Φλεβάρη του 1944, με νόμο, 3 τα Τάγματα Ασφαλείας επεκτάθηκαν στην επαρχία: Πάτρα (20/1/1944), Αγρίνιο (18/2/1944), Κόρινθος (4/1944), Πύργος (19/5/1944), Ναύπακτος (22/G/1944), Χαλκίδα (29/12/1944). 4

Στα Τάγματα Ασφαλείας κατατάσσονταν άνθρωποι φτωχοί και αμόρφωτοι, αντικομμουνιστές αξιωματικοί, μέλη του υποκόσμου, εγκληματίες και καταζητούμενοι, αλλά και άτομα που είχαν χάσει συγγενείς τους λόγω της δράσης των ανταρτών. 5

Αλλοι για καθαρά βιοποριστικούς λόγους, άλλοι για την αμνήστευση εγκλημάτων τους και άλλοι καθαρά για λόγους εκδίκησης. Δύο μέρες μετά την έγκριση του Χίτλερ, την 1η Νοεμβρίου 1943, ιδρύθηκε στη Λακωνία το Τάγμα «Λεωνίδας», το οποίο οπλίστηκε από τους Γερμανούς 6 και είχε επικεφαλής τον Λεωνίδα Βρεττάκο, αδελφό του Τηλέμαχου Βρεττάκου που είχε συστήσει προηγουμένως συμμορία στην Πελοπόννησο και σκοτώθηκε από τον ΕΛΑΣ. Αυτή η ταχύτατη συγκρότηση τάγματος αποτελεί σοβαρή ένδειξη για τις ομάδες που προϋπήρξαν των Ταγμάτων Ασφαλείας.

Ο Διονύσιος Παπαδόγγονας, που ανέλαβε διοικητής των Ταγμάτων Ασφαλείας Πελοποννήσου, είχε προηγουμένως δημιουργήσει τον ΕΣ («Ελληνικός Στρατός»), προσπαθώντας να οπλιστεί από τους Ιταλούς και τους Γερμανούς ήδη από το 1943.
Το ΕΑΜ δημοσίευσε έγγραφη συμφωνία του Παπαδόγγονα με τον Ιταλό συνταγματάρχη διοικητή του 64ου Συντάγματος Πεζικού, Ντάριο Ντομένικο, με ημερομηνία: Καλάμαι 20 Ιουλίου 1943. Το σύμφωνο προέβλεπε την παροχή βοήθειας στον Παπαδόγγονα, ο οποίος θα φρόντιζε να εξαρθρώσει τις αντιστασιακές οργανώσεις Πελοποννήσου, «συνεργαζόμενος μετά πλήρους συναδελφώσεως μετά των στρατευμάτων κατοχής» και δημιουργώντας ένοπλα σώματα υπό τη διοίκηση του συνταγματάρχη Αθ. Γιαννακόπουλου. Το έγγραφο τυπώθηκε εις διπλούν και έφερε τις υπογραφές Παπαδόγγονα και Ντομένικο. 7

Το έγγραφο υπεξαίρεσε από το ιταλικό γραφείο αντι-κατασκοπείας Μεσσηνίας ο δικηγόρος Γάιος Μαράκας, ο οποίος ήταν γιος του διευθυντή της εφημερίδας «Σημαία» της Καλαμάτας.8

Ανώτατος διοικητής των Ταγμάτων Ασφαλείας ετέθη ο διοικητής των Ες Ες και της αστυνομίας στην Ελλάδα αντιστράτηγος Βάλτερ Σιμάνα. Διοικητές των Ταγμάτων Ασφαλείας χρημάτισαν ο Βασίλειος Ντερτιλής και ο αντισυνταγματάρχης Ιωάννης Πλυτζανόπουλος.

Διοικητές των Ταγμάτων Ασφαλείας Πελοποννήσου τέθηκαν ο συνταγματάρχης Διονύσιος Παπαδόγγονας ο οποίος σκοτώθηκε σε μάχη των Δεκεμβριανών στο Γουδή), ο Παναγιώτης Στούπας (διοικητής Τάγματος Μελιγαλά, ο οποίος αυτοκτόνησε κατά την πολιορκία της Πύλου από τον ΕΛΑΣ), ο Λεωνίδας Βρεττάκος (αδελφός του Τηλέμαχου, διοικητής του Τάγματος «Λεωνίδας» στη Λακωνία) και ο Νικόλαος Κουρκουλάκος (διοικητής Τάγματος Πατρών).

Τα Τάγματα Ασφαλείας ανέλαβαν τη μεταγωγή των Εβραίων της Πάτρας που στάλθηκαν στο Αουσβιτς, 9 συμμετείχαν σε επιχειρήσεις κατά των ανταρτών μαζί με τον γερμανικό στρατό κατοχής και βοήθησαν σημαντικά στην επιχείρηση «Καλάβρυτα», διεξάγοντας έρευνες στην ευρύτερη περιοχή των Καλαβρύτων και συλλέγοντας πληροφορίες για λογαριασμό των Γερμανών. Η επιχείρηση κατέληξε στη Σφαγή των Καλαβρύτων στις 13 Δεκεμβρίου 1943.

Τον Ιανουάριο 1944, το τάγμα του Βρεττάκου συμμετείχε μαζί με τους Γερμανούς στην εκκαθαριστική επιχείρηση «Κότσυφας».10


Στις 26 Ιανουαρίου 1944, το Τάγμα «Λεωνίδας» του Βρεττάκου, έπειτα από επίθεση που δέχτηκε, εισέβαλε στην πόλη της Καλαμάτας μαζί με το Πρώτο Τάγμα του 737ου γερμανικού Συντάγματος Ορεινών Καταδρομών, κάνοντας 142 συλλήψεις και τρεις επιτόπου εκτελέσεις Ελλήνων πατριωτών.11 Οι συλληφθέντες εκτελέστηκαν αργότερα από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής.12

Στις 26 Φεβρουάριου 1944, τα Τάγματα συμμετείχαν σε επιδρομή των Γερμανών στην Αχαΐα, τον Μάρτιο στη Λακωνία και τη Μεσσηνία και τον Απρίλιο σε Αχαΐα και Ηλεία, όπου φέρθηκαν με πρωτοφανή βαρβαρότητα.13

Στις 15 Μαρτίου 1944, εκτελέστηκαν στην Πάτρα 200 κομμουνιστές που βρίσκονταν σε γερμανική επιτήρηση, ενώ τον ίδιο μήνα εκτελέστηκαν από το Τάγμα Ασφαλείας Καλαμάτας 40 πατριώτες.

Στις 25 Απριλίου 1944 τουφεκίστηκαν από τον Παπαδόγγονα 110 Ελληνες πολίτες, σε αντίποινα για τη δολοφονία του Γερμανού στρατηγού Κρεχ από τον ΕΛΑΣ.

Την 1η Μάίου 1944 και στις 17 Ιουνίου του ίδιου έτους, οπλίτες των Ταγμάτων Ασφαλείας Καλαμάτας συμμετείχαν στις εκτελέσεις 30 και 27 ομήρων αντίστοιχα στις όχθες του ποταμού Νέδα. 14

Τον Μάιο του 1944, όταν οι Γερμανοί κήρυξαν την Πελοπόννησο «πολεμική ζώνη», απαγορεύοντας την κυκλοφορία, τις μετακινήσεις και τις συγκεντρώσεις κατά τις βραδινές ώρες, τα Τάγματα Ασφαλείας ανέλαβαν την τήρηση αυτού του μέτρου.15


Στην Πελοπόννησο, η Λευκή Τρομοκρατία κορυφώθηκε από το 1945 και μετά. Στην Καλαμάτα ξεχωρίζει η δράση της ομάδας Μαγγανά, στη Μάνη και τη Λακωνία η δράση της ΕΑΟΚ και στην Ηλεία η ομάδα του Γεωργίου Ζάρα.


Ο Βαγγέλης Μαγγανάς στην Κατοχή συνεργάστηκε με τους Γερμανούς, ενώ μετά την απελευθέρωση αυτοχαρακτηριζόταν ως «χίτης», αν και ο αρχηγός της οργάνωσης X, Γεώργιος Γρίβας, φοβούμενος το πολιτικό κόστος -είχε κατά νου να κατέβει στις εκλογές-, κρατούσε δημοσίως κάποιες αποστάσεις από τον Μαγγανά και τη συμμορίτικη δράση του. 16

Ο Σπύρος Παπαγεωργίου, στενός συνεργάτης του Γεωργίου Γρίβα, αναφέρει: «Είναι αλήθεια ότι παρά το γεγονός ότι η X διαχώρισε τη θέση της από τη δράση του Μαγγανά,
του είχε παράσχει πολιτική και νομική στήριξη».17

Η σημαντικότερη ενέργεια του Μαγγανά είναι η κατάληψη της Καλαμάτας. Είχε προηγηθεί, στις 16 Ιανουάριου 1946, η δολοφονία του αρχηγού της οργάνωσης X Λακωνίας, δικηγόρου Γρηγορίου Κοντοβουνήσιου, από αντάρτες στον δρόμο Σπάρτης-Κροκεών.
Στην ενέδρα, κατά την ανταλλαγή πυροβολισμών σκοτώθηκαν επίσης δύο συνοδοί του Κοντοβουνήσιου και ο εξάχρονος γιος του. Η ενέργεια αυτή και η αποφυλάκιση αρκετών αριστερών από τις τοπικές φυλακές βάσει του προγράμματος «περί αποσυμφορήσεως φυλακών» της κυβέρνησης Θ. Σοφούλη εξαγρίωσαν τους ακροδεξιούς της Καλαμάτας.18

Σε αντίποινα για τη δολοφονία του αρχηγού της X Λακωνίας, ακροδεξιοί επιτέθηκαν με όπλα και χειροβομβίδες στο καφενείο του Ν. Κατσαρού όπου σύχναζαν αριστεροί πολίτες, σκοτώνοντας τον Κατσαρό 19 και άλλον έναν θαμώνα και τραυματίζοντας άλλους τέσσερις.20

Μετά τις κηδείες των θυμάτων ακολούθησαν συμπλοκές ακροδεξιών και αριστερών στην πόλη. Για την επίθεση στο καφενείο συνελήφθησαν 32 ακροδεξιοί της Καλαμάτας.

Στις 20 Ιανουάριου 1946, ο Μαγγανάς με δύναμη 1.000 αντρών εισέβαλε στην Καλαμάτα, απελευθερώνοντας τους 32 συλληφθέντες ακροδεξιούς και 15 δωσίλογους που κρατούνταν στο A' Αστυνομικό Τμήμα, ενώ προσπάθησε ανεπιτυχώς να αφαιρέσει και το ανακριτικό υλικό των υποθέσεων αυτών. Επιχείρησε επίσης να αιχμαλωτίσει 400 κρατουμένους στο εργοστάσιο Καρέλια, αλλά η ενέργειά του αυτή ματαιώθηκε από την επέμβαση της Χωροφυλακής.21

Η Χωροφυλακή περιορίστηκε να φρουρεί τα δημόσια κτίρια και έτσι η συμμορία Μαγγανά έδρασε ανενόχλητη, καταστρέφοντας ένα αριστερό τυπογραφείο και συλλαμβάνοντας 100 αριστερούς άοπλους πολίτες, τους οποίους ο Μαγγανάς πήρε μαζί του ως ομήρους στα γύρω βουνά, όπου κατέφυγε αποχωρώντας από την πόλη. Η Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού υπολογίζει τους ομήρους σε 36 άντρες και γυναίκες, οι οποίοι οδηγήθηκαν πρώτα στο χωριό Κουρτ-Τσαούση, 8 χιλιόμετρα από την πόλη της Καλαμάτας, και ύστερα στο χωριό Γαρδίκι. 22

Συνολικά εκτελέστηκαν 14 πολίτες 23 έξι από αυτούς σκοτώθηκαν στην Καλαμάτα σε μπλόκα ή στο σπίτι τους, ένας στη Θούρια και ένας άλλος στη Μεσσήνη,24 ενώ άλλοι έξι σκοτώθηκαν ενώ ήταν όμηροι.

Στην είσοδο της Θούριας η συμμορία Μαγγανά συνέλαβε «τον κατερχόμενον δι’ αυτοκινήτου εξ’ Αθηνών εις Καλάμας δικηγόρον και στέλεχος του ΚΚΕ, Θ. Κορμόν, κομιστήν εντολών της ηγεσίας του ΚΚΕ, τον οποίον, λόγω της προκλητικής στάσεώς του, εξετέλεσε επί τόπου».25

Η κυβέρνηση Σοφούλη κήρυξε στρατιωτικό νόμο στη Μεσσηνία και τη Λακωνία και απέστειλε στην Καλαμάτα τμήματα στρατού υπό τον συνταγματάρχη Νικόλαο Παπαδόπουλο, «υπό τας διαταγάς του οποίου υπήχθησαν άπασαι αι δυνάμεις Στρατού και Χωροφυλακής των Νομών τούτων»,26 ενώ κατέπλευσε και το αντιτορπιλικό «Κρήτη». Ο Μαγγανάς επικηρύχθηκε από το ελληνικό κράτος με το ποσό των 10.000.000 δραχμών και στις 27 Φεβρουάριου 1946 καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο από το Εκτακτο Στρατοδικείο, συνεχίζοντας όμως ακάθεκτος τη δράση του.

Στις 18 Μαρτίου στην περιοχή Πεταλίδι σκότωσε ένα άτομο και τραυμάτισε άλλα τρία,27 στις αρχές Απριλίου στο χωριό Γιαννιτσάνικα σκότωσε ένα άτομο και τραυμάτισε άλλο ένα,28 ενώ στις 17 Μάίου, στο χωριό Ψάρι, ανάγκασε την ολιγάριθμη φρουρά των φυλακών να του παραδώσει τρεις αιχμάλωτους αντάρτες, τους οποίους και εκτέλεσε.

Τελικά ο Μαγγανάς συνελήφθη στις 22 Μαΐου 1946, στην περιοχή ανάμεσα σε Χανδρινό και Πύλο, και μεταφέρθηκε στις φυλακές Αβέρωφ στην Αθήνα.29

Παρότι καταδικασμένος σε θάνατο, ο Μαγγανάς δεν εκτελέστηκε, αλλά δικάστηκε το 1947, στο Α' Κακουργοδικείο Πειραιά, έχοντας την αμέριστη στήριξη παραγόντων της Δεξιάς που είχε εν τω μεταξύ επικρατήσει στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946. Η δίκη άρχισε στις 24 Απριλίου 1947και ολοκληρώθηκε έναν χρόνο αργότερα, στις 24 Μαΐου του 1948, με την αθώωσή του. 30

Ακολούθησε και δεύτερη δίκη του Μαγγανά, στο Ναύπλιο τον Σεπτέμβριο του 1948, αλλά πάλι αθωώθηκε, αφού οι μάρτυρες κατηγορίας, τρομοκρατημένοι, δεν εμφανίστηκαν στο δικαστήριο. Στις δίκες Μαγγανά υπήρχε πάντα ισχυρή παρουσία παρακρατικών, ενώ η οργάνωση X παρείχε μερικούς από τους καλύτερους δικηγόρους της προς υπεράσπισή του. Μάλιστα, μετά τη δεύτερη αθώωσή του μεταβιβάστηκε στο δικαστήριο διαταγή του υπουργού Δημοσίας Τάξεως να κρατηθεί ο Μαγγανάς, αλλά ο κατηγορούμενος είχε ήδη αποχωρήσει. 31
Τον Οκτώβριο του 1948, ο Μαγγανάς εμφανίστηκε με 70-80 άντρες πάλι στην πόλη της Καλαμάτας, 32 αναγκάζοντας τον στρατηγό Τσακαλώτο να εκδώσει διαταγή για τη σύλληψή του τον Ιανουάριο του 1949. 33

Τελικά ο Μαγγανάς συνελήφθη στις 9 Απριλίου του 1949, προσπαθώντας να μπει για μια ακόμη φορά στην πόλη της Καλαμάτας.34 Παρέμεινε για μικρό διάστημα στη φυλακή και το 1966 σκοτώθηκε σε τροχαίο δυστύχημα στον δρόμο Πύλου-Καλαμάτας.


Ο Πάνος Κατσαρέας γεννήθηκε το 1912 στην Πολιάνα (Αγ. Νίκων) Μάνης και το 1938 αποφοίτησε από τη Σχολή Υπαξιωματικών ως ανθυπολοχαγός αυτοκινήτων.

Το φθινόπωρο του 1943, ο Κατσαρέας εντάχθηκε στα Τάγματα Ασφαλείας Λακωνίας, οπλίστηκε από τους Γερμανούς κατακτητές και έδωσε σκληρές μάχες εναντίον των ανταρτών στα Σοχά Λακωνίας, στη Μηλιά και τη Σελινίτσα της Μάνης.

Στις 6 Ιουνίου 1946 ίδρυσε τις παρακρατικές Εθνικές Αντικομμουνιστικές Ομάδες Κυνηγών (ΕΑΟΚ), που στρέφονταν και κατά του άμαχου πληθυσμού.
Στο χωριό Βαμβακού εγκατέστησε φυλάκιο και φρουρά 120 αντρών, οι οποίοι: «Πίεζαν ποικιλοτρόπως τους κατοίκους, πράγμα το οποίο προεκάλει τας διαμαρτυρίας αυτών προς την Ελληνικήν Χωροφυλακήν». 35

Η συμμορία Κατσαρέα καταδυνάστευε συνολικά τους ανθρώπους του χωριού, αφού κανείς αριστερός πολίτης δεν θα μπορούσε να παραπονεθεί στην τοπική Χωροφυλακή την εποχή εκείνη.

Στις 10 Οκτωβρίου 1946, οι αντάρτες επιτέθηκαν στη φρουρά του Κατσαρέα στη Βαμβακού και σκότωσαν 8 άντρες της.

Στις 15 Οκτωβρίου 1946, ογδόντα μέλη της ΕΑΟΚ, με επικεφαλής τον Γερακάρη, μπήκαν στη Βαμβακού συνέλαβαν 2S άντρες, 5 γυναίκες και 3 παιδιά, τους οδήγησαν στην πλατεία του χωριού, τους ξυλοκόπησαν άγρια και τους εκτέλεσαν.

Οι άντρες του Κατσαρέα αποκεφάλισαν τον Κοσμά Πρεκεζέ -συγγενή του Θεόδωρου Πρεκεζέ ο οποίος ήταν διοικητής ανταρτών στον Πάρνωνα- και τοποθέτησαν το κομμένο κεφάλι του σε κοντάρι, περιφέροντάς το μέχρι το χωριό της Αράχωβας (σημερινές Καρυές) για να το δουν οι συγγενείς του. 36

Στις 20 Μαρτίου 1947, ο Κατσαρέας σκοτώθηκε 5 χιλιόμετρα έξω από το χωριό Γεράκι. Το τζιπ του χτυπήθηκε από αντάρτες με επικεφαλής τον Τάκη Γεωργόπουλο. Ο Κατσαρέας χτυπήθηκε στο χέρι και στην καρδιά, ενώ τραυματίστηκαν βαριά οι Κ. Παπαδάκος και Γ. Σκάλκος και ελαφρότερα οι Πέτρος Κατσαρέας και Κουλής Πιερρακάκης. Ο Παπαδάκος υπέκυψε στα τραύματά του, ενώ ο Σκάλκος κατόρθωσε να επιζήσει. Την επομένη, μέλη της ΕΑΟΚ με επικεφαλής τον ομαδάρχη Κωνσταντίνο Μπαθρέλο εισέβαλαν στις φυλακές Γυθείου και δολοφόνησαν τουλάχιστον 30 αριστερούς κρατούμενους.


Την αρχηγία της ΕΑΟΚ ανέλαβε ο δικηγόρος Πέτρος Πραστάκος από τον Πύργο Δηρού Λακωνίας, αλλά πολύ σύντομα τον αντικατέστησε ο γιατρός Κυριάκος Κυριακόγκωνας από τη Δρύαλο Λακωνίας.

Στις 20/1/1946 -πριν από την ίδρυση της ΕΑΟΚ- στη μονή Τσίγκου του Οιτύλου, οι πρώην ταγματασφαλίτες Α. Βουνιτσέας (ή Βουτσινέας), Σ. Γερακάρης, Ηλ. Σαλάπας και Κ Σαξιώνης δολοφόνησαν με αυτόματα τις συζύγους και θυγατέρες των ανταρτών του ΔΣΕ Σωτήρη και Αντώνη Πετρούλα 37

Στις 22/7/1946, μέλη της ΕΑΟΚ με επικεφαλής τους Σ. Γερακάρη και Α. Βουνιτσέα (ή Βουτσινέα) επέδραμαν στο χωριό Λόγιο Γυθείού. Εκεί εκτέλεσαν με μαχαίρια 2 άντρες και με αυτόματα 2 γυναίκες.38

Στις 4/8/1946, σε επιδρομή της ΕΑΟΚ στο χωριό Βρονταμάς με επικεφαλής τον Πάνο Κατσαρέα, συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν 4 αθώοι πολίτες. 39

Στις 19/8/1946 στη Σκάλα Λακωνίας η ομάδα Κατσαρέα δολοφόνησε 4 αθώους πολίτες. 40

Επίσης στις 19/8/1946, η ΕΑΟΚ μπαίνει στο χωριό Βρονταμάς και δολοφονεί 2 δημοκρατικούς πολίτες. 41

Στις 25/8/1946 η συμμορία των πρώην ταγματασφαλιτών Πουλικάκου και Καμαρινέα εκτελεί στη Σκάλα Λακωνίας 5 αθώους δημοκρατικούς πολίτες. 42

Στις 28/8/1946 ομάδα της ΕΑΟΚ με επικεφαλής τους Πουλικάκο και Καμαρινέα μπήκε ξανά στο χωριό Βρονταμάς και σκότωσε 4 πολίτες, τους οποίους συνέλαβε στα σπίτια τους.43

Στις 6/9/1946 στο χωριό Καστανιά Οιτύλου δολοφονούνται 3 γυναίκες.44

Στις 19/9/1946 ομάδα ΕΑΟΚ με αρχηγό τον Γιάννη Παυλάκο εισέβαλε στο χωριό Γραμμούσα Μολάων, συνέλαβε και εκτέλεσε 3 πολίτες.45

Στις 23/9/1946, στο χωριό Σουστιανά Σπάρτης, ένοπλοι χίτες συλλαμβάνουν και εκτελούν 6 πολίτες από 75 έως 16 χρόνων.46

Οι επιδρομές αυτές κορυφώθηκαν με την εισβολή στο χωριό Βαμβακού τον Οκτώβριο του 1946, η οποία αποτέλεσε όπως φαίνεται την αρχή του τέλους για τον Πάνο Κατσαρέα.

Οι ομάδες της ΕΑΟΚ συνέχιζαν να τρομοκρατούν τον λαό της λακωνικής υπαίθρου με ομαδάρχες τους Γερακάρη, Παυλάκο, Μπογέα και Γούδη. Η σκληρότητα του Σταύρου Γερακάρη και η βαρβαρότητα και δολιότητα του Γιάννη Παυλάκου ήταν παροιμιώδεις.

Η δράση της ΕΑΟΚ αποτυπώνεται στον Τύπο της εποχής:

«Στη Λακωνία, αυτό το κομμάτι της ελληνικής γης που υποφέρει περισσότερο από κάθε άλλο μέρος, το παρακράτος του Κατσαρέα εγκαταστάθηκε μονίμως. Μετά τον θάνατό του, οι σημερινοί του διάδοχοι Γιάννης Παυλάκος και Σταύρος Γερακάρης, παλιά μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας, δρουν ανεξέλεγκτα. Η ζωή, η τιμή και η περιουσία κάθε πολίτη εξαρτάται από την καλή ή όχι διάθεση του πρώτου τυχόντος καθάρματος που είναι ενταγμένο στις ομάδες αυτές. Ο ίδιος ο Παυλάκος έχει σκοτώσει ιδιοχείρως υπερτετρακόσια άτομα, κυρίως δε χήρες, γέρους και παιδιά. Για αυτόν είναι μια φυσική ανάγκη και όταν δεν έχει πρόχειρο άνθρωπο να σκοτώσει, σκοτώνει χοίρους, γάτες και σκυλιά».47

Το όργιο των δολοφονιών, της τρομοκρατίας και της βίαιης «φορολόγησης» των φτωχών χωριών της Μάνης από την ΕΑΟΚ αποτυπώνεται σε δύο γραπτά ντοκουμέντα της εποχής.

Το πρώτο είναι η απεύθυνση του νέου αρχηγού της ΕΑΟΚ, Κυριάκου Κυριακόγκωνα, προς τον «Λαό της Λακωνίας». Το κείμενο συντάχθηκε στο Γύθειο στις 4 Σεπτεμβρίου του 1947.

Η τέταρτη παράγραφος έχει ως εξής: «Λάκωνες! Ο αγών είναι εθνικός, πατριωτικός αλλά και ηθικός. Πρέπει όλοι όσοι διαχειρίζονται τον αγώνα να είναι πρότυπα ηθικής και τιμιότητος, να είναι το παράδειγμα της τόλμης, του ηρωισμού, της γενναιότητος και της ευπρεπείας. Ο κλέπτης, ο άτιμος, ο προδότης του εθνικού αγώνος θα κτυπηθεί αμειλίκτως. Πιστοί εις τις αρχές και κατευθύνσεις του εθνικού μας αγώνος, προέβημεν εις την αντικατάσταση του τέως ομαδάρχου Κωνσταντίνου Μπαθρέλου διότι καταπίεζε τους πολίτας και εισέπραττε παρ’ αυτών φόρους».48

Ακολουθεί μια διακήρυξη του «Λαού της Μάνης», που δημοσιεύτηκε στην «Εθνική Φωνή Σπάρτης» και απηχούσε το «κοινόν αίσθημα». Το κείμενο έχει εννέα (9) σημεία που περιγράφουν τη δράση της ΕΑΟΚ και τη σημασία της για τον λαό της περιοχής.

Το κείμενο φέρει την ημερομηνία: «Εν Γυθείω τη 15 Ιανουάριου 1948» και στο τέλος φέρει υπογραφές των προέδρων τοπικών φορέων και επαγγελματικών συλλόγων.

Στο σημείο επτά (7) του κειμένου διαβάζουμε τα εξής: «Από πολλού χρόνου επεδιώχθη η αναγνώρισις από του Κράτους των εθνικών τούτων ομάδων ως ανεξαρτήτου Τάγματος υπό μονίμους αξιωματικούς προς αποτελεσματικωτέραν δίωξιν των ανταρτοκομμουνιστών και επιβολήν της ασφαλείας, πρωτίστως εις την περιφέρειαν μας, όπου το Κράτος απουσιάζει παντελώς, πλην όμως λόγω της αντιδράσεως ορισμένων πολιτικών, απέτυχε η προσπάθειά των αύτη, ενώ αντιθέτως, άλλαι ομάδες δηλώσασαι φιλίαν εις αυτούς, ανεγνωρίσθησαν υπό του Κράτους».

Στο σημείο οκτώ (8) διαβάζουμε·. «Δεν δύναται τις να αρνηθή ότι διεπράχθησαν κατά το παρελθόν σφάλματά τινα και υπερβασίαι (sic), συνήθεις άλλωστε και εις τακτικούς στρατούς, πλην όμως, παρά το γεγονός ότι ήδη ταύτα εξέλιπον, ουδόλως δύνανται να αμαυρώσουν το παρά των Εθνικών Ομάδων Λακωνίας επιτελεσθέν τεράστιον εθνικόν έργον, παρά την γλισχρότητα των διατιθεμένων μέσων».

Στο σημείο εννέα (9) διαβάζουμε: «Πάντες οι δυσφημισταί του έργου των Εθνικών Ομάδων Λακωνίας, είναι οι γνωστοί εαμοκομμουνισταί, εμφανιζόμενοι με το προσωπείον του δημοκρατικού πολίτου προς εξαπάτησιν των αφελών και ακατατοπίστων συμπατριωτών των, ή πράκτορες και τροφοδόται των ανταρτοκομμουνιστών, ή τέλος κακοί εθνικόφρονες [...] οι οποίοι επιδίδονται εις την δυσφήμησιν του παρ’ άλλων διαξαχθέντος αγώνος, ανίκανοι αυτοί ηθικώς να αρθούν εις το ύψος των περιστάσεων».49


Το κείμενο αποτυπώνει τις άκαρπες προσπάθειες της ΕΑΟΚ να ενδυθεί τη νομιμότητα και να αναγνωριστεί από το κράτος, όσο και «τα σφάλματα και αι υπερβασίαι», δηλαδή τα βασανιστήρια, οι φόνοι άμαχου πληθυσμού και η λεηλασία των χωριών. Οσοι διαμαρτύρονταν για τη δράση της ΕΑΟΚ αποκαλούνται είτε «εαμοκομμουνιστές» είτε «κακοί εθνικιστές». Δηλαδή συκοφαντούνται και διαχωρίζονται όχι μόνον οι αριστεροί ή οι δημοκρατικοί πολίτες, αλλά και οι τίμιοι δεξιοί πολίτες (η πλειονότητα του νομού Λακωνίας).

Τελικά οι άντρες της ΕΑΟΚ ορκίστηκαν την 19η Δεκεμβρίου1948 στη Σπάρτη και απετέλεσαν το 1ον Δημοσυντήρητον Τάγμα Εθνοφυλακής Αμύνης Λακωνίας (ΔΤΕΑΛ).


Στην Ηλεία υπήρξαν κάποιες ομάδες που αρχικά δρούσαν στο πλαίσιο του Ε.Σ. Στην ορεινή Τριψυλία - Ολυμπία η ομάδα του λοχαγού Γ. Καραχάλιου και του ταγματάρχη Κοκκώνη (δωσίλογου και μετέπειτα διοικητή του Τάγματος Ασφαλείας Πύργου), στην περιοχή Ηλείας-Αρκαδίας η ομάδα του ταγματάρχη Χρ. Καραχάλιου και του λοχαγού Γ. Θεοχαρόπουλου της ομάδας X. Η ομάδα Καραχάλιου αποτελούνταν από χωροφύλακες των γύρω χωριών με τον οπλισμό τους και ενεργούσε κατά των ανταρτών υποβοηθώντας το έργο των Γερμανών.

Από τις ομάδες αυτές αναδεικνύεται ο Γεώργιος Ζάρας, που γεννήθηκε στο Βρεστό της Ολυμπίας Ηλείας το 1915.

Ο Ζάρας το 1937 υπηρέτησε στον στρατό και έγινε λοχίας. Το 1940 επανήλθε στον στρατό με τον βαθμό του επιλοχία Οταν κατέρρευσε το μέτωπο της Αλβανίας, ο Ζάρας επέστρεψε στη γενέτειρά του και μπήκε στις ομάδες Καραχάλιου.

Το 1943, ο Ζάρας έκανε αίτηση να γίνει παπάς, στη θέση του παπα-Δήμου (Βασίλειος Γεωργακόπουλος το πραγματικό του όνομα, ήταν παπάς και δάσκαλος), τον οποίο ο ίδιος ο Ζάρας είχε καταδώσει στους Ιταλούς διότι υπέθαλψε έναν Αγγλο αξιωματικό. Ο παπα-Δήμος, ο οποίος ήταν και νονός του Ζάρα, τελικά πέθανε από τις κακουχίες της φυλακής. Μετά τον θάνατό του, αιτήσεις για τη θέση αυτή υπέβαλαν και άλλοι συγχωριανοί, αφού μια θέση ιερωμένου εκείνα τα δύσκολα χρόνια έλυνε το βιοποριστικό πρόβλημα. Οι αιτήσεις απορρίφθηκαν όλες, πλην της αίτησης Ζάρα και ενός άλλου συγχωριανού του, του Κωνσταντίνου Δημητρούλη ο οποίος ήταν ανιψιός του παπα-Δήμου. Τελικά απορρίφθηκαν και οι τελευταίες δύο αιτήσεις, πρώτα του Δημητρούλη και τελευταία του Ζάρα.50

Ο Ζάρας, πιστεύοντας πως ο συγχωριανός του τον διέβαλε στον δεσπότη, κατήγγειλε στις κατοχικές αρχές τον Δημητρούλη για κομμουνιστή, κατηγορία ισοδύναμη της θανατικής καταδίκης.
Ο Κωσταντίνος Δημητρούλης, ο οποίος δεν ήταν κομμουνιστής -το πατρικό του σπίτι λεηλατήθηκε από τους αντάρτες- κατέφυγε στον Πύργο, ύστερα στην Αθήνα και αργότερα τον Απρίλιο 1949 επέστρεψε στο Βρεστό. Εκεί διαπίστωσε πως είχε βγει ένταλμα εναντίον του λόγω της καταγγελίας του Ζάρα και αναγκάστηκε να κρυφτεί για έξι μήνες στη σπηλιά Παλιοκούμπας για να γλιτώσει τη ζωή του και κατέγραψε την απίστευτη περιπέτειά του σε ένα τετράδιο που του προμήθευσε η σύζυγός του. Η περιπέτεια του Δημητρούλη τέλειωσε στις 26/4/1950, όταν το Ειδικό Δικαστήριο Κυπαρισσίας τον αθώωσε από τις κατηγορίες Ζάρα και του χορήγησε «υπηρεσιακό σημείωμα» για να κυκλοφορεί ελεύθερα.

Το 1945, ο Ζάρας διορίστηκε κοινοτικός υπάλληλος Βρεστού, διενεργώντας συλλήψεις και ανακρίσεις αριστερών πολιτών, στέλνοντας πολλούς από αυτούς στη φυλακή και στο εκτελεστικό απόσπασμα

Ο Ζάρας, με ομάδα 100 αντρών συμμετείχε στις δύο από τις τρεις μάχες της Ζαχάρως, μαζί με τα τάγματα MAY (Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου). Η πρώτη μάχη έγινε με σχετικά μικρές δυνάμεις εκατέρωθεν, στις 21/10/1947. Στη δεύτερη μάχη, στις 24/6/1948, η επίθεση των ανταρτών προδόθηκε δύο ημέρες προτού εκδηλωθεί και έτσι κλήθηκαν ενισχύσεις και αεροπορική κάλυψη που χτύπησαν τα νώτα των ανταρτών. Η ομάδα του Ζάρα είχε 12 νεκρούς.

Στην τρίτη μάχη, στις 13/10/1948, σε βοήθεια των αμυνόμενων παρακρατικών έσπευσε το 616 Τάγμα της 72ης Ταξιαρχίας υπό τον ταγματάρχη Χρυσούλη. Το απόσπασμα Ζάρα είχε 18 νεκρούς.
Στο συγχαρητήριο μήνυμά του προς τον Δήμο Ζαχάρως (με ημερομηνία «Τρίπολη 15/10/1948»), ο προσωρινός ανώτερος διοικητής Χωροφυλακής Πελοποννήσου Μπόγρης αναφέρει την ομάδα του Ζάρα ως «Μεταβατικόν Απόσπασμα Ζάρα».51

Μετά την απελευθέρωση ο Ζάρας εντάχτηκε στην ΕΒΑΜ (φιλοβασιλική οργάνωση) και στη Χωροφυλακή, συνεχίζοντας τις διώξεις αριστερών πολιτών. Για τις υπηρεσίες του εκλέχτηκε «τιμητικώς» βουλευτής Μεσσηνίας το 1950 με την «Πολιτική Ανεξάρτητη Παράταξη». Διετέλεσε διοικητής Χωροφυλακής Πελοποννήσου με έδρα την Τρίπολη και την περίοδο της χούντας το 1968 είχε τον βαθμό του ταγματάρχη.


Είναι δύσκολο να εξηγήσει κανείς την εμφύλια ύβρη, αφού «ο δωσιλογισμός αποτελεί την πλέον έμπρακτη αμφισβήτηση της εθνικής ιδεολογίας και της παρεπόμενης ομοψυχίας. Είναι χαρακτηριστικό πως ακόμη και οι δωσίλογοι σ’ αυτή την ιδεολογία ανατρέχουν για να εξηγήσουν τις επιλογές τους».52

Ο ανώνυμος εθνικόφρων συγγραφέας της μεταθανάτιας αγιογραφίας του Πάνου Κατσαρέα, που την εξέδωσε το 1947 το «Εθνικό Κόμμα Χιτών» στην Καλαμάτα, δικαίως διερωτάται -έστω ρητορικά- «πώς πήγε, και γιατί πήγε» ο ήρωάς του στα Τάγματα Ασφαλείας.53

Πέραν των άλλων, οι «εθνικές αντικομμουνιστικές ομάδες» διέθεταν δύο κυρίαρχες ιδιότητες: τη μη εθνικότητα και την εντοπιότητα.

Μη εθνικότητα: ο όρος είναι ίσως αδόκιμος, αλλά περιγράφει την εκλεκτική συγγένεια του ντόπιου αντικομμουνισμού με τις φασιστικές δυνάμεις κατοχής. Αυτή η εκλεκτική συγγένεια στάθηκε πάνω από την εθνική συγγένεια και την εθνική συνείδηση και πέρα από την ιστορική συγκυρία. Μπορούμε να πούμε ότι η «εθνική συνείδηση» συντρίβεται μπρος στην παγκοσμιοποιημένη «αντικομμουνιστική συνείδηση» που εκφράζει ο φασισμός. Το 1944, όταν οι Γερμανοί αποχωρούσαν από την Ελλάδα, οι φασιστικές συμμορίες έδωσαν μάχες οπισθοφυλακής για την ασφαλή υποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων. Ενας από τους όρους τους οποίους έθεσε ο Ν. Κουρκουλάκος (διοικητής των Ταγμάτων στην Πάτρα) προκειμένου να παραδοθεί ήταν να αφεθούν οι Γερμανοί να αποχωρήσουν ανενόχλητοι.54

Εντοπιότητα: η εντοπιότητα έχει δύο σκέλη: α) Τη στρατολόγηση μέσω συγγενικών βαθμών (μέσω πατριών) και την προσκόλληση στο τοπικό συμφέρον, τα τοπικά μίση, τις τοπικές βεντέτες. Η αλλαγή κλίμακας από το «εθνικό» στο «τοπικό» επίπεδο εξαφανίζει κάθε εθνικό στόχο. Ετσι, οι παρακρατικές ομάδες λειτουργούν περισσότερο σαν κλειστές τοπικές συμμορίες, αρνούμενες την πολυσυλλεκτικότητα και τη διασύνδεση του απελευθερωτικού αγώνα σε εθνικό επίπεδο όπως έκανε ο ΕΛΑΣ. β) Την άρνηση να δεχτούν στις τάξεις τους κάποιον που δεν είναι από τα μέρη τους. Στα Τάγματα Γυθείου το «τοπικιστικό πνεύμα» ήταν τόσο έντονο, ώστε μόνο η απειλή συλλήψεων έκανε τους ντόπιους αξιωματικούς να δεχτούν έναν μη Μανιάτη ως επικεφαλής τους.55

Ετσι, η εντοπιότητα δημιουργεί συνενοχή και επιβάλλει τον «νόμο της σιωπής» που προστατεύει την ομάδα, συγκαλύπτοντας τα εγκλήματά της. Για τον λόγο αυτό γίνεται τόσο σημαντική για τις ομάδες αυτές και τις καθορίζει.

Παραπομπές

1 Χέρμαν Μάγερ, Από τη Βιέννη στα Καλάβρυτα, σ. 502.

2 Hagen Fleischer, «Νέα στοιχεία για τη σχέση γερμανικών αρχών κατοχής και Ταγμάτων Ασφαλείας». Μνημών 8 (1980-1982), σ. 193.

3 ΦΕΚ 1944/Α/48, Ν. 1249 της 25/2/1944.

4 Τάσος Κωστόπουλος, Αυτολογοκριμένη Μνήμη, σ. 17.

5 Μαζάουερ, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, σ. 352.

6 Χρονολόγιο Γεγονότων 1940-44, Αρχεία του Βρετανικού Υπ. Εξωτερικών, σ. 529.

7 Εγγραφο: Διοίκησις Τομέως Μεσσηνίας, Εμπιστευτικό Πρωτόκολλον 005.856. Απόρρητον, Καλάμαι, 20 Ιουλίου 1943.

8 Δ. Χαριτόπουλος, Αρης, ο Αρχηγός των Ατάκτων, σελ. 551.

9 Μαζάουερ, σ. 354.

10 Μάγερ, σ. 504.

11 Μάγερ, σ. 528-530.

12 Μιχάλης Π. Λημπεράτος, Τα γερμανικά αντίποινα, τα Τάγματα Ασφαλείας και ο ΕΛΑΣ, Νότια Πελοπόννησος 1935-1940, σ. 71.

13 Εκθεση PIC, σ. 114.

14 Στάθης Ν. καλύβας. Η γεωγραφία της εμφύλιας βίας στην κατοχική Μεσσηνία, Νότια Πελοπόννησο 1935 -1950 σ 43

15 Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, σ. 403.

16 Τελικά το κόμμα των Χιτών κατέβηκε στις εκλογές Μαρτίου 1946, παίρνοντας 1.848 ψήφους, δηλαδή ποσοστό 0,17%, και στις εκλογές Μαρτίου 1950, παίρνοντας 14.256 ψήφους, δηλαδή ποσοστό 0,84%, και δεν κατάφερε να εκλέξει κανέναν βουλευτή.

17 Σπύρος Παπαγεωργίου, Ο Γρίβας και η «X»: Το Χαμένο Αρχείο, σελ. 512-513.

18 Δημήτρη Δεμερτζή, Ιερός Σύνδεσμος Ελλήνων Αξιωματικών, Ιδέες και Πρακτικές, 1944-1952, σ. 90-91.

19 Αρχηγείον Στρατού/ΔΙΣ, Ο Ελληνικός Στρατός κατά τον Αντισυμμοριακόν Αγώνα 1946-1949, Το Πρώτον Ετος του Αντισυμμοριακού Αγώνος 1946, σ. 41.

20 Δεμερτζής, σ. 91.

21 Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου, τόμος 1, σ. 520-521.

22 Αρχηγείον Στρατοά/ΔΙΣ, Το Πρώτο Έτος του Αντισυμμοριακού Αγώνος 1946, σ. 42.

23 Ελευθερία 22/1/1944.

24 Εμπρός 22/1/1944.

25 Αρχείον ΔΙΣ/Φ. 2020/Α/2 και 2, ΔΙΣ/Φ. 1133/Α/1 σελ. 42, ΔΙΣ/Φ. 1005/Ε/1 σελ. 5-12 και Ριζοσπάστης 22/1/1946.

26 Αρχηγείον Στρατού/ΔΙΣ, Το Πρώτο Ετος του Αντισυμμοριακού Αγώνος 1946, σ. 42.

27 Ελευθερία, 19/3/1946.

28 Ελευθερία, 4/4/1946.

29 Εμπρός 23/5/1946 και 24/5/1946.

30 Εμπρός, 25/5/1948.

31 Ελευθερία 23/9/1948.

32 Εμπρός 23/10/1948.

33 Ελευθερία 21/1/1949.

34 Εμπρός 12/4/1949.

35 Βήμα, 15/10/1946.

36 Πολύχρονης Βόγλης, Η Βία του Πολέμου: Ελλάδα 1941 -1949, Διεθνές Συνέδριο Πανεπιστημίου Αιγαίου

37 Ακρόπολις 23/1/1946, Φωνή της Λακωνίας 27/1/1946.

38 Φωνή της Λακωνίας 3/8/1946, Ριζοσπάστης 2/8/1946.

39 Βήμα 13/8/1946, Ελεύθερη Ελλάδα 29/3/1947, Ριζοσπάστης 8/8/1946.

40 Ελεύθερη Ελλάδα 24/3/1947, Ριζοσπάστης 27/8/1946.

41 Ριζοσπάστης 27/8/1946.

42 Σπάρτη 18/9/1946, Ριζοσπάστης 8/9/1946.

43 Ριζοσπάστης 8/9/1946.

44 Ριζοσπάστης 19/9/1946.

45 Ριζοσπάστης 24/9/1946.

46 Φωνή της Λακωνίας 1/10/1946, Ριζοσπάστης 4/10/1946, Ελεύθερη Ελλάδα 3/2/1947.

47 Ελεύθερη Ελλάδα, 3/4/1947, Φωνή της Λακωνίας, 16/4/1947, Ριζοσπάστης 22/4/1947, μαρτυρία Κωνσταντίνος Γιάγκος από Γεράκι.

48 Σπύρος Τριαντάφυλλου, Οι Αετοί της Μάνης, σελ. 45-48.

49 Σπύρος Τριαντάφυλλου, Οι Αετοί της Μάνης, σελ. 54-55.

50 Κωνσταντίνος Δημητρούλης, Αναμνηστικό Βιβλίο, σελ. 41-43.

51 Ασημάκης Ζήρος, Αντιστράτηγος ε.α., Ζαχάρω Ηλείας, οι τρεις επιθέσεις του ΔΣΕ (Μάρτιος 1961).

52 Στάθης Καλύβας, Μεθοδολογικές Προϋποθέσεις της Μελέτης του Δωσιλογιομού, Yale University, σελ. 1.

53 Εθνικό Κόμμα Χιτών, Πάνος Κατσαρέας, Μια Ζωή, Μια Επαλξι, Καλάμαι 1947, σελ. 30.

54 Μάγερ, σελ. 599.

55 ΔΙΣ/915/Α/5, Υπγός Κ. Κωσιόπουλος «Περί της Ιστορίας του Τάγματος Ασφαλείας Γυθείου», Π. Φάληρον 20.11.54, σελ. 2 και 8.