Παραθέτουμε απόσπασμα από το βιβλίο του Τάσου Κωστόπουλου «Απαγορευμένη γλώσσα» (εκδόσεις Μαύρη Λίστα), σχετικά με τρεις καταγεγραμμένες ορκωμοσίες κατοίκων χωριών στην περιοχή της Δυτική Μακεδονίας το 1959, όταν «υποσχέθηκαν» δημόσια ότι δε θα ξαναμιλήσουν το «τρισκατάρατον σλαβοφανές ιδίωμα».  Αφού περιγράφει αναλυτικά ο συγγραφέας τις συνθήκες κάτω από τις οποίες έγιναν οι ορκωμοσίες στα χωριά Καρδιά Εορδαίας και Κρύα Νερά Καστοριάς, αναφέρεται στη συνέχεια σε αντίστοιχη ορκωμοσία στο χωριό Ατραπός της Φλώρινας (οι δικές μας προσθήκες είναι με διαφορετικό χρώμα γραμμάτων):

Η τελευταία περίπτωση γνωστής ορκωμοσίας σλαβόφωνου χωριού έγινε στο νομό Φλώρινας, μια βδομάδα ακριβώς ύστερα από την αντίστοιχη τελετή των Κρύων Νερών. Το γεγονός προαναγγέλλεται στις τοπικές εφημερίδες της 8ης Αυγούστου (1959): «Αύριον και ώραν 10.30 π.μ. εις το χωρίον Ατραπός θα λάβη χώρα εορτή κατά την οποίαν οι κάτοικοι του χωρίου παρουσία των αρχών θα ορκισθούν ότι δεν θα ξαναμιλήσουν, ούτε και εις τας κατ’ ιδίαν συνομιλίας των, το σλαυόφωνον γλωσσικόν ιδίωμα το οποίον ως γνωστόν οι σλαύοι και ιδιαιτέρως οι βούλγαροι χρησιμοποιούν ανέκαθεν ως όπλον εις την κατά της χώρας μας προπαγάνδαν των. Η εορτή προβλέπεται λαμπρότατη, το πρόγραμμα δε αυτής περιλαμβάνει ομιλίας, απαγγελίας ποιημάτων, εθνικούς χορούς κ.ά.».48 Σύμφωνα με ένα άλλο δημοσίευμα της ίδιας ημέρας (που εξηγεί κι αυτό ότι «το σλαβοφανές γλωσσικόν ιδίωμα εις τας χείρας των σλάβων προπαγανδιστών έχει καταστή όπλον στρεφόμενον κατά της εθνικής συνειδήσεως των Μακεδόνων»), «εις την ωραίαν αυτήν τελετήν προσεκλήθησαν αι αρχαί και οι κάτοικοι της περιοχής».49 Το γεγονός πιστοποιείται από την πρόσκληση που μια 22μελής «εκπροσωπούσα τους συγχωριανούς μας Επιτροπή», με επικεφαλής τον κοινοτάρχη του Ατραπού, απευθύνει την 1η Αυγούστου προς τις υπόλοιπες κοινότητες του νομού: «Παρακαλούμεν όπως την 9ην του μηνός Αυγούστου ε.έ., ημέραν Κυριακήν και ώραν 10.30 π.μ. προσέλθετε εις το χωρίον μας και παραστήτε εις τελετήν υποσχέσεως των συγχωριανών μας, απάντων γηγενών, ότι θα παύσωμεν να ομιλώμεν το τρισκατάρατον ξενικόν ιδίωμα το οποίον ουδεμία  σχέσιν  έχει με την Ελληνικωτάτην  καταγωγήν μας και θα ομιλώμεν εφεξής άπαντες την ένδοξον Ελληνικήν μας γλώσσαν».50 Η προσέλευση ήταν όντως μαζική. Τις αρχές εκπροσώπησαν ο νομάρχης Φλώρινας Χρ. Δέππας, οι τοπικοί διοικητές του πεζικού συνταγματάρχης Παπακωνσταντίνου και του πυροβολικού Ντάνης, οι διοικητές της χωροφυλακής Κανελλόπουλος και της ασφάλειας Καλογερόπουλος, ο επιθεωρητής δημοτικών σχολείων Δελλαπόρτας, ο διευθυντής γεωργίας Βέρρος, ο πρόεδρος του επιμελητηρίου Λούστας, ο περιφερειακός έφορος προ­σκόπων Τριανταφυλλίδης και ο πρόεδρος του φιλολογικού συλλόγου «Αριστοτέλης», Τυρπίνος. Ο λαός της περιφέρειας εκπροσωπήθηκε κι αυτός από τους κοινοτάρχες ή άλλους αξιωματούχους 100 περίπου κοινοτήτων του νομού.51

Εξίσου τυποποιημένη ήταν κι εδώ η διαδικασία της ορκωμοσίας, με μικρές καινοτομίες που οφείλονταν στα διαθέσιμα μέσα. Πριν από τον αγιασμό έγινε έπαρση της σημαίας, υπό τους ήχους στρατιωτικής μπάντας· μίλησε ο πρόεδρος του χωρίου, Ιωάννης Κόλλης, και στη συνέχεια οι κάτοικοι «με σηκωμένο το δεξί χέρι και με φωνήν σταθερά» επανέλαβαν τον όρκο που αυτός απάγγελλε: «Υπόσχομαι ενώπιον του Θεού, των ανθρώπων και των επισήμων αρχών του Κράτους μας, ότι από σήμερον θα παύσω να ομιλώ το Σλαυϊκόν ιδίωμα που μόνον αφορμήν προς παρεξήγησιν δίδει εις τους εχθρούς της Χώρας μας τους Βουλγάρους και ότι θα ομιλώ παντού και πάντοτε την επίσημον γλώσσαν της πατρίδος μου, την Ελληνικήν, εις την οποίαν είναι γραμμένο και το Ιερόν Ευαγγέλιον του Χριστού μας».52 Ακολούθησε διάλεξη του ντόπιου δασκάλου Κωνσταντίνου Βακάλη, «ενός πραγματικού εθνικού εργάτου, που δουλεύει με υπερηφάνειαν και θέλησι εις τας εθνικός επάλξεις, καθοδηγητής και εμψυχωτής κάθε εθνικής εκδηλώσεως», στον οποίο -σύμφωνα με τα δημοσιεύματα-οφειλόταν και η ιδέα της ορκωμοσίας: «Απεφασίσαμεν, είπεν ο διδάσκαλος, υπερηφάνως από κοινού με όλους τους συγχωριανούς μας ανεξαιρέτως, να παύσωμεν ομιλούντες το ξενικόν ιδίωμα το οποίον ουδεμίαν σχέσιν έχει με την Ελληνικωτάτην καταγωγήν μας και να ομιλώμεν την ένδοξον Ελληνικήν μας γλώσσαν».53 Ύστερα από μια σειρά διατεταγμένες ζητωκραυγές υπέρ του Βασιλέως, του Ελληνικού Κράτους και του «αήττητου Στρατού μας», το σύντομο λογίδριο ενός ακόμη κατοίκου «που με απλά λόγια έδωσε την έννοια της υποσχέσεως» και απαγγελία ποιήματος από έναν «αγροτόπαιδα», η σειρά των ομιλητών έκλεισε με το νομάρχη Φλωρίνης, που «συνεχάρη τους κατοίκους του Ατραπού δια την απόφασίν των». Το τελευταίο μέρος της τελετής περιλάμβανε κατάθεση στεφάνου στο  ηρώο του χωριού, «λαϊκούς εθνικούς χορούς» και «εθνικά τραγούδια» από τη χορωδία του «Αριστοτέλη» (Πολιτιστικός σύλλογος που ιδρύθηκε γύρω στα 1930, στα πλαίσια μιας πολιτικής εξελληνισμού μέσω σωματείων που συντονίζονταν  και επιχορηγούνταν από τις αρχές. Ο σύλλογος αυτός υπάρχει μέχρι και σήμερα).

Τα συμπεράσματα που προκύπτουν από τις παραπάνω περιγραφές είναι προφανή. Η δημόσια ορκωμοσία των σλαβόφωνων κατοίκων ότι θα απαρνηθούν άπαξ και δια παντός τη μητρική τους γλώσσα συνιστούσε κρατική επιλογή, για τη δε εφαρμογή της εργάστηκε σύμπας ο τοπικός κρατικός μηχανισμός - από το νομάρχη και την εκκλησιαστική ιεραρχία μέχρι το στρατό, τα σώματα ασφαλείας και τα κατά περιοχές «εθνικά σωματεία». Ενθουσιώδης ήταν η υποδοχή της όλης διαδικασίας και από τον Τύπο, τοπικό ή πανεθνικής εμβέλειας. Η παρακολούθηση της τελετής από εκπροσώπους των γύρω χωριών επιτρέπει επίσης να θεωρήσουμε ότι αυτή είχε κυρίως «παραδειγματικό» χαρακτήρα, υποδεικνύοντας εμμέσως πλην σαφώς στο σύνολο των σλαβόφωνων Μακεδόνων τη στάση που όφειλαν να υιοθετήσουν. Όσο για τον εθελοντικό χαρακτήρα της ορκωμοσίας, υπάρχει η μαρτυρία των κατοίκων του Ατραπού, καταγραμμένη πρόσφατα από μια ολλανδή κοινωνική ανθρωπολόγο, σύμφωνα με την οποία «ήρθε ο στρατός και πήγαινε από σπίτι σε σπίτι, για να μαζέψει όλους τους χωρικούς στην κεντρική πλατεία. [...] Ο κόσμος πήρε μέρος στην τελετή ενάντια στη θέληση του, δίχως όμως την παραμικρή πιθανότητα να αντισταθεί».  Εξορισμένη από το χώρο των δημόσια εκφραζόμενων νοημάτων, που έχει καταληφθεί ολοκληρωτικά από την εξουσία, η συλλογική μνήμη του πληθυσμού θα καταφύγει έτσι στο πεδίο των ανεκδότων. Ένα από αυτά θέλει τον πρόεδρο του χωριού να γυρίζει μετά την ορκωμοσία στο σπίτι του και, αφού εξηγεί λεπτομερειακά στη γυναίκα του το νόημα της τελετής, να τελειώνει την ενδοοικογενειακή αυτή διάλεξη με τη συνήθη εντολή: «κλάιμι σέγκα ντα γιάνταμ» («βάλε μου τώρα να φάω»).54 Σύμφωνα με μιαν άλλη εκδοχή του ίδιου ανεκδότου, από την Καρδιά Εορδαίας αυτή τη φορά, οι κάτοικοι που μόλις ορκίστηκαν να μην ξαναμιλήσουν «το ιδίωμα» αποχαιρετούν τους επισήμους με το σλαβόγλωσσο κατευόδιο «άι σου σντράβε» («άντε γεια») και εισπράττουν οργισμένες παρατηρήσεις.55

47.Φωνή της Καστοριάς 9/8/59, σ. 4, σχόλιο με τίτλο «Κρύα Νερά».
48."Εις επίσημον τελετήν, οι κάτοικοι του Ατραπού θα ορκισθούν να μη ομιλούν το σλαυόφωνον ιδίωμα", Έθνος (Φλώρινα) 8/8/59, σ. 1.
49."Εις τον ηρωικόν Ατραπόν, οι κάτοικοι του θα ορκισθούν να ομιλούν μόνον ελληνικά", Ελληνική Φωνή (Φλώρινα) 8/8/59.
50. ΠΑ, Κοινότης Ατραπού προς τον Πρόεδρον Κοινότητος (διαφόρων χωριών του νομού), Εν Ατραπώ 1/8/59.
51. Νίκος Στάγκος, «Υποσχόμεθα να ομιλώμεν πάντοτε την ελληνικήν! Ο όρκος των κατοί κων της Καρδιάς και των Κρύων Νερών επανελήφθη και  εις Ατραπόν», Ελληνικός Βορράς 11/8/59, σ. 5· «Ωρκίσθησαν να μη χρησιμοποιούν το σλαβικόν ιδίωμα», Καθημερινή 11/8/59, σ. 7.
52. Ελληνικός Βορράς 11/8/59, σ. 5.
53. Ό.π.
54.  Van Boeschoten 1997, σ. 4 & 7.
55.Ηλιο, «Έγκλημα κατά της μητρικής μας γλώσσας», 3ορα 1 (10/1993), σ. 12.