Η ανώτερη φάση της Κομμουνιστικής Κοινωνίας

Ο Μαρξ εξακολουθεί :

«Στην ανώτερη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας, ύστερα από την εξαφάνιση της υποδούλωσης του ανθρώπου που δημιουργείται από την υποταγή του στην αρχή της διανομής της εργασίας, όταν συγχρόνως θα έχει εξαφανισθεί η αντίθεση μεταξύ της διανοητικής και της χειρονακτικής εργασίας- όταν ή εργασία δεν θα είναι πια ένα μέσο  διατήρησης  της ζωής, αλλά θα γίνει μια από τις πρώτες ανάγκες της ζωής, όταν με την γενική ανάπτυξη του ατόμου θα ωριμάσουν επίσης και οι παραγωγικές δυνάμεις, και όλες οι δυνάμεις του κοινωνικού πλούτου θα κυλούν σ’ έναν αδιάκοπο χείμαρρο μόνο τότε θα είναι δυνατό να βγούμε έξω από τον στενό ορίζοντα των αστικών νόμων, και μόνο τότε θα είναι ικανή η Κοινωνία να γράψει στο λάβαρο της «Καθένας κατά την ικανότητα του, στον καθένα κατά τις ανάγκες του».

Μόνο τώρα μπορούμε να εκτιμήσουμε πόσο σωστές ήταν οι παρατηρήσεις του Ένγκελς όταν γελοιοποιούσε αλύπητα όλη την ανοησία του συνδυασμού των λέξεων «ελευθερία» και «κράτος». Ενόσω υπάρχει κράτος δεν μπορεί να υπάρχει ελευθερία. Όταν υπάρχει ελευθερία δεν θα υπάρχει κράτος.

Οικονομική βάση για τον τέλειο μαρασμό του Κράτους είναι το ανώτερο αυτό στάδιο της εξέλιξης του κομμουνισμού, στο οποίο η διάκριση μεταξύ διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας εκλείπει, στο οποίο κατά συνέπεια μια από τις κυριότερες πηγές των νεωτέρων κοινωνικών ανισοτήτων θα έχει εξαφανισθεί -μια πηγή όμως, που είναι αδύνατο να λείψει αμέσως με την απλή μετατροπή των μέσων της παραγωγής σε δημοσία ιδιοκτησία, με την απλή εκτόπιση των κεφαλαιούχων.

Η εκτόπιση αυτή θα επιτρέψει μια γιγάντια ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Και βλέποντας σε τι απίστευτο βαθμό ακόμη και τώρα, η Κεφαλαιοκρατία επιβραδύνει την ανάπτυξη αυτή, πόσο μεγάλη πρόοδος θα μπορούσε να γίνει ακόμη, και επάνω στην βάση της σύγχρονης τεχνικής στο επίπεδο που έφτασε, έχουμε δικαίωμα με την μεγαλύτερη βεβαιότητα να πούμε ότι η εκτόπιση  των κεφαλαιούχων θα καταλήξει μοιραία σε μια γιγάντια ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της ανθρώπινης κοινωνίας. Αλλά πόσο σύντομα θα προχωρήσει η ανάπτυξη αυτή, πόσο γρήγορα θα φτάσει το σημείο να ξεφύγει από την διανομή της εργασίας, να καταργήσει τον ανταγωνισμό μεταξύ διανοητικής και χειρωνακτικής εργασίας, να μετατρέψει την εργασία σε «πρώτη ανάγκη τής ζωής» αυτό δεν το ξέρουμε, ούτε μπορούμε να το ξέρουμε.

Γι’ αυτό λοιπόν δεν μπορούμε να μιλούμε παρά μόνο για τον μοιραίο μαρασμό του Κράτους, τονίζοντας την διάρκεια της πορείας, αυτής και την εξάρτηση της από την ταχύτητα της ανάπτυξης τής ανώτερης φάσης του κομμουνισμού. Πρέπει όμως να μείνει τελείως ανοιχτό το ζήτημα του χρόνου ή των συγκεκριμένων μορφών του μαρασμού του, εφόσον τα δεδομένα για την λύση τέτοιων ζητημάτων δεν είναι αρκετά.

Το Κράτος θα μπορέσει να μαραθεί τελείως όταν η Κοινωνία εφαρμόσει την αρχή: «καθένας κατά την ικανότητα του στον καθένα κατά τις ανάγκες του», δηλαδή όταν οι άνθρωποι συνηθίσουν να σέβονται τις θεμελιώδεις αρχές της κοινωνικής ζωής και η εργασία τους είναι τόσο παραγωγική, ώστε θα εργάζονται προαιρετικά κατά την ικανότητα που έχουν. «Ο στενός ορίζοντας του αστικού νόμου», που υποχρεώνει τον καθένα να μετράει με την ασπλαχνία του Σάυλοκ, μήπως ο ένας δούλεψε μισή ώρα περισσότερο από τον άλλον, μήπως ο ένας πληρώνεται λιγότερο από τον άλλον ο στενός αυτός ορίζοντας θα εγκαταλειφθεί τότε. Δεν θα έχει τότε ανάγκη η Κοινωνία να υπολογίζει ακριβώς το ποσόν των προϊόντων που θα μοιρασθεί σε κάθε μέλος της, ο καθένας θα παίρνει ελεύθερα «κατά τις ανάγκες του».

Με την κεφαλαιοκρατική άποψη, είναι εύκολο να χαρακτηρίσει κανείς το κοινωνικό αυτό σύστημα ως «καθαρή ουτοπία» και να ειρωνευτεί τους σοσιαλιστές που βεβαιώνουν ότι θα αποκτήσει ο καθένας το δικαίωμα να παίρνει από την κοινωνία, χωρίς κανένα έλεγχο της εργασίας των διάφορων πολιτών, όσα θέλει τρόφιμα, αυτοκίνητα, πιάνα κτλ. Ακόμη και τώρα, πολλοί αστοί «σοφοί» καταφεύγουν σε τέτοιου είδους ειρωνείες, έτσι όμως δείχνουν μόνο την αμάθειά τους και το υλικό συμφέρον που τους κάνει να υποστηρίζουν τον καπιταλισμό. Αμάθειά γιατί ποτέ δεν πέρασε απ το νου κανενός σοσιαλιστή να προφητεύσει πότε θα έρθει η ανώτερη φάση του κομμουνισμού, οι μεγάλοι θεωρητικοί του σοσιαλισμού προβλέπουν ότι θα έρθει, όταν όμως θα έχουν αλλάξει οι σημερινές παραγωγικές δυνάμεις και ο άνθρωπος θα γίνει εντελώς διαφορετικός από τον σημερινό, που είναι ικανός να λεηλατήσει τα πάντα χωρίς να αναλογισθεί τις συνέπειες, να αδειάσει τις αποθήκες του κοινωνικού πλούτου και να ζητήσει τα αδύνατα. Εφόσον δεν έφθασε η ανώτερη φάση του κομμουνισμού, οι σοσιαλιστές ζητούν αυστηρότατο έλεγχο από την κοινωνία και το Κράτος επί του ποσού της παρεχομένης εργασίας και το ποσό της κατανάλωσης, μόνο ο έλεγχος αυτός πρέπει ν’ αρχίσει με την εκτόπιση των κεφαλαιούχων, με την επιβολή έλέγχου των εργατών επί των καπιταλιστών, και πρέπει να εκτελεσθεί όχι από το γραφειοκρατικό, αλλά από το εργατικό κράτος.

Η συμφεροντολογική υπεράσπιση του καπιταλισμού από τους αστούς ιδεολόγους (και τους οπαδούς τους του είδους Τσερετέλλι, Τσέρνωφ και Σιας), συνίσταται στο γεγονός ότι με διάφορες συζητήσεις και φράσεις για το απώτερο μέλλον, παρακάμπτουν το ουσιαστικό και σύγχρονο ζήτημα τής σημερινής πολιτικής, δηλαδή την εκτόπιση των καπιταλιστών, την μεταμόρφωση όλων των πολιτών σε εργάτες και υπαλλήλους ενός μεγάλου συνδικάτου, του Κράτους, και την τελεία υπαγωγή ολόκληρου του έργου του συνδικάτου αυτού σε ένα πραγματικά δημοκρατικό κράτος -στο κράτος που αποτελείται από τα Συμβούλια αντιπροσώπων εργατών και στρατιωτών. Πραγματικά, όταν κανείς σοφός καθηγητής και μαζί του το νοήμον κοινό και οι κ.κ. Τσερετέλλι και Τσέρνωφ, μιλούν για τις παράλογες ουτοπίες, για τις δημαγωγικές υποσχέσεις των μπολσεβίκων, για το αδύνατο της εφαρμογής του Σοσιαλισμού, έχουν στο νου τους το ανώτερο στάδιο ή φάση του κομμουνισμού το οποίον κανείς όχι μόνο δεν υποσχέθηκε, άλλά ούτε και σκέφθηκε να δοκιμάσει να «εισαγάγει», γιατί είναι τελείως αδύνατο να «εισαχθεί».

Ερχόμαστε λοιπόν έτσι στο ζήτημα της επιστημονικής διαφοράς μεταξύ Σοσιαλισμού και Κομμουνισμού, το οποίο έθιξε ο Ένγκελς στην κρίση του που αναφέραμε παραπάνω για την ανακρίβεια του ονόματος «σοσιαλδημοκράτης». Η πολιτική διαφορά μεταξύ τής πρώτης ή κατώτερης και τής ανώτερης φάσης του κομουνισμού θα γίνει κάποτε πολύ μεγάλη, θα ήταν όμως αστείο να επιμείνουμε σ’ αυτό από τώρα, μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα, και μόνο ίσως μερικοί αναρχικοί θα μπορούσαν να του αποδώσουν πρωτεύουσα σημασίά –αν εννοείται υπάρχουν ακόμη άνθρωποι μεταξύ των αναρχικών που δεν διδάχθηκαν τίποτε από την «είδους Πλεχάνωφ» μεταμόρφωση των Κροπότκιν, των Γκράβ, των Κορνελίσσεν και άλλων «αστέρων» του αναρχισμού προς τον Σοσιαλσωβινισμό ή προς τον αναρχο-εσχατισμό, όπως ομολόγησε ένας από τους λίγους αναρχικούς που διατηρούν ακόμη την τιμή τους (ο Γκαίυ).

Η επιστημονική όμως διαφορά μεταξύ σοσιαλισμού και κομμουνισμού είναι φανερή. Αυτό που γενικά ονομάζεται σοσιαλισμός χαρακτηρίζεται από τον Μαρξ ως η πρώτη ή κατώτερη φάση τής κομμουνιστικής κοινωνίας.

Και αφού τα μέσα της παραγωγής γίνονται δημόσια ιδιοκτησία, η λέξη κομμουνισμός μπορεί να εφαρμοσθεί και εδώ, αρκεί να μην ξεχνούμε ότι δεν υπάρχει ακόμα τέλειος κομμουνισμός. Η μεγάλη σημασία της εξήγησης του Μαρξ είναι ότι και σ’ αυτό το ζήτημα εφαρμόζει την υλιστική διαλεκτική μέθοδο, την θεωρία της εξέλιξης, εξετάζοντας τον κομμουνισμό σαν κάτι που προκύπτει από τον καπιταλισμό.
Αντί των τεχνητών κ
αι σχολαστικών ορισμών και των μάταιων αναζητήσεων της σημασίας των λέξεων («τι είναι σοσιαλισμός», «τι είναι κομμουνισμός») ο Μαρξ αναλύει τι πρέπει να ονομάζονται στάδια στην οικονομική ανάπτυξη του κομμουνισμού.
Στην πρώτη του φάση ή στο πρώτο στάδιο ο Κομμουνισμός δεν μπορεί ακόμη να είναι οικονομικώς ώριμος και τελείως απαλλαγμένος από κάθε παράδοση και επίδραση του καπιταλισμού. Βλέπουμε λοιπόν το ενδιαφέρον φαινόμενο ότι η πρώτη φάση του κομμουνισμού διατηρεί «τον στενό ορίζοντα του αστικού νόμου».

Ο αστικός νόμος, στην διανομή των ειδών της κατανάλωσης προϋποθέτει μοιραία το κεφαλαιοκρατικό κράτος, γιατί ο νόμος δεν είναι τίποτε, χωρίς μια οργάνωση εκβιασμού του λαού για να υποτάσσεται σ’ αυτόν. Κατά συνέπεια, για ορισμένο καιρό όχι μόνο ο αστικός νόμος αλλά ακόμη και το κεφαλαιοκρατικό κράτος θα διατηρούνται υπό τον κομμουνισμό, χωρίς την κεφαλαιοκρατική τάξη.
Αυτό μπορεί να φανεί ως παραδοξολογία και λογοπαίγνιο, όπως κατηγορούν τον Μαρξισμό οι άνθρωποι που δεν θέλουν να μελετήσουν τις εξαιρετικά βαθιές διδασκαλίες του. Πραγματικά όμως το Παλιό που επιζεί μέσα στο Νέο βρίσκεται αντιμέτωπο μας σε κάθε βήμα της ζωής, τόσο στη Φύση όσο και στην Κοινωνία.

Δεν είναι μόνο ο ευσεβής πόθος του Μαρξ που αφήνει ένα λείψανο αστικού νόμου μέσα στον κομμουνισμό. Αυτός απλώς έδειξε τι είναι οικονομικώς και πολιτικώς αναπόφευκτο σε μια κοινωνία που προκύπτει από τα σπλάχνα του καπιταλισμού.
Η Δημοκρατία έχει μεγάλη σημασία στον απελευθερωτικό αγώνα της εργατικής τάξης κατά των κεφαλαιοκρατών. Αλλά η Δημοκρατία δεν είναι όριο που δεν πρέπει να υπερβούμε, είναι μάλλον ένα από τα στάδια στον δρόμο της εξέλιξης από τον Φεουδαλισμό στον Καπιταλισμό και από τον Καπιταλισμό στον Κομμουνισμό.

Η Δημοκρατία εφαρμόζει την ισότητα. Η τεραστία σημασία του αγώνα του προλεταριάτου για την ισότητα και η ελκυστική δύναμη αυτού του συνθήματος είναι φανερά, όταν εννοούμε ότι αυτά σημαίνουν την εκμηδένιση των τάξεων. Η δημοκρατική όμως ισότητα είναι απλά τυπική και τίποτε περισσότερο : και αμέσως μετά την εφαρμογή της ισότητας όλων των μελών τής κοινωνίας σε σχέση με την κατοχή των μέσων τής παραγωγής, δηλαδή τής ισότητας της εργασίας και της ισότητας των ημερομισθίων, θα εμφανισθεί μοιραία μπροστά στην ανθρωπότητα το ζήτημα να προχωρήσει από την τυπική ισότητα προς την ισότητα που είναι πραγματική, και να πραγματοποιήσει στην ζωή την αρχή «καθένας κατά την ικανότητα του στον καθένα κατά τις ανάγκες του».

Με ποια πρακτικά μέτρα θα προχωρήσει η ανθρωπότητα στον ανώτερο αυτό σκοπό -αυτό δεν το ξέρουμε ούτε μπορούμε να το ξέρουμε. Πρέπει όμως να δείξουμε πόσο εσφαλμένη είναι η συνηθισμένη κεφαλαιοκρατική μέθοδος που παριστάνει τον σοσιαλισμό σαν κάτι άψυχο, απολιθωμένο, ορισμένο μια για πάντα. Απεναντίας μόνο με τον σοσιαλισμό θ’ αρχίσει μια γρήγορη, ασφαλής, πραγματική πρόοδος της μάζας στην οποία πρώτα η πλειοψηφία και ύστερα ολόκληρος ο πληθυσμός θα λάβουν μέρος -πρόοδος σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής και ατομικής ζωής.
Η δημοκρατία είναι μία μορφή του Κράτους –μία από τις παραλλαγές του Κράτους, όπως λοιπόν κάθε κράτος είναι και αυτή μία οργανωμένη, συστηματική εφαρμογή της βίας κατά των πολιτών. Αυτή είναι η μία όψη της.

Αλλά από το άλλο μέρος είναι η τυπική αναγνώριση της ισότητας όλων των πολιτών, του ίσου δικαιώματος όλων στον καθορισμό της σύνθεσης και της διοίκησης του κράτους.
Και από την τυπική αναγνώριση προκύπτει ένα στάδιο στην εξέλιξη της δημοκρατίας, η οποία πρώτα-πρώτα συγκεντρώνει το προλεταριάτο ως επαναστατική τάξη κατά της πλουτοκρατίας, και του παρέχει την ευκαιρία να συντρίψει, να κομματιάσει, να σαρώσει από το πρόσωπο της γης την κεφαλαιοκρατική κυβερνητική μηχανή –ακόμη και την δημοκρατική της παραλλαγή, τον μόνιμο στρατό την αστυνομία και την γραφειοκρατία. Δεύτερον, του δίνει την δύναμη να αντικαταστήσει όλα αυτά με ένα δημοκρατικότερο, αλλά πάλι κρατικό μηχανισμό, υπό την μορφή των ένοπλων μαζών της εργατικής τάξης, και να προετοιμάσει την συμμετοχή ολοκλήρου του λαού στην εθνοφυλακή.

Εδώ «η ποσότητα μετατρέπεται σε ποιότητα». Το δημοκρατικό αυτό στάδιο βγαίνει πια από το πλαίσιο της δημοκρατικής κοινωνίας και σημειώνει την έναρξη της σοσιαλιστικής της διαμόρφωσης. Αν  ο καθένας πραγματικά συμμετέχει στην διεύθυνση του Κράτους η κεφαλαιοκρατία δεν μπορεί να διατηρηθεί πια. Και πραγματικά ο καπιταλισμός όπως εξελίσσεται, μόνος του προετοιμάζει το έδαφος για τον καθένα να είναι ικανός να λάβει μέρος στην διεύθυνση του κράτους. Μία εκδήλωση της προπαρασκευής αυτής του εδάφους είναι και γενική εκπαίδευση του πληθυσμού που έχει ήδη πραγματοποιηθεί σε πολλές από τις πιο προχωρημένες κεφαλαιοκρατικές χώρες επίσης και η μόρφωση και πειθαρχία που επιβάλλεται επί των εκατομμυρίων των εργατών από τον τεράστιο, πολύπλοκο και κοινωνικοποιημένο οργανισμό των ταχυδρομείων, σιδηροδρόμων, μεγάλων εργοστασίων, του μεγάλου εμπορίου, των τραπεζών, κ.τ.λ. κ.τ.λ.

Με το οικονομικό αυτό έδαφος είναι απολύτως δυνατό αμέσως, μέσα σε είκοσι τέσσαρες ώρες να προβούμε στην ανατροπή των κεφαλαιοκρατών και γραφειοκρατών, και να τους αντικαταστήσουμε στον έλεγχο της παραγωγής και διανομής, στην υπηρεσία του διακανονισμού της εργασίας και των προϊόντων, από τους ένοπλους εργάτες ή τον οπλισμένο λαό. Το ζήτημα του ελέγχου και της λογιστικής δεν πρέπει να συγχυσθεί με το ζήτημα της επιστημονικά μορφωμένης μερίδας των μηχανικών, γεωπόνων κ.τ.λ. Οι κύριοι αυτοί δουλεύουν σήμερα υπό τις διαταγές των κεφαλαιούχων, θα δουλεύουν ίσως καλύτερα αύριο, υπό τις διαταγές των ένοπλων εργατών. Λογιστική και έλεγχος -αυτοί είναι οι αναγκαιότεροι όροι για την κανονική και σωστή λειτουργία της πρώτης φάσης της κομμουνιστικής κοινωνίας. Όλοι οι πολίτες μετατρέπονται σε μισθωτούς υπάλληλους του Κράτους, που αποτελείται από τους ένοπλους εργάτες. Όλοι οι πολίτες γίνονται υπάλληλοι και εργάτες ενός εθνικού κρατικού «συνδικάτου». Πρόκειται μόνο να δουλεύουν όλοι σε ίσο βαθμό, να προσφέρουν όλοι κανονικά το μέτρο της εργασίας που τους αναλογεί, και όλοι να παίρνουν ίση πληρωμή.

Η λογιστική και ο έλεγχος που χρειάζονται γι’ αυτό απλοποιήθηκαν τόσο από τον καπιταλισμό, ώστε μετετράπησαν σε εξαιρετικά απλούστατες ενέργειες ταξινομήσεως, παραλαβής και έκδοσης αποδείξεων που μπορεί να κάνει ο καθένας που ξέρει να διαβάζει και να γράφει και ξέρει τις τέσσερις πρώτες αριθμητικές πράξεις (*) . Όταν  η πλειοψηφία των ίδιων των πολιτών αρχίζει να κρατάει αυτούς τους λογαριασμούς και να επιβάλλει αυτόν τον έλεγχο επί των κεφαλαιούχων που μετατρέπονται τώρα σε υπαλλήλους, επί της κατηγορίας εκείνης των διανοουμένων που διατηρούν ακόμη τις καπιταλιστικές συνήθειες, ο έλεγχος αυτός θα γίνει πράγματι γενικός, αναπόφευκτος, φυσικός, και δεν θα υπάρχει τρόπος να τον διαφύγει, κανείς.

Ολόκληρη η κοινωνία θα έχει γίνει ένα γραφείο και ένα εργοστάσιο, με ίση δουλειά και ίση πληρωμή. Αυτή όμως η πειθαρχία εργοστασίου, που το προλεταριάτο θα επεκτείνει σε όλη την κοινωνία μετά την ήττα του καπιταλισμού και την ανατροπή των εκμεταλλευτών, δεν είναι καθόλου το ιδανικό μας, και πολύ απέχει από τον τελικό μας σκοπό. Δεν είναι παρά ένας μεταβατικός σταθμός για την ριζική εκκαθάριση της κοινωνίας από όλη την κτηνωδία και την ατιμία της κεφαλαιοκρατικής εκμετάλλευσης. Συνεχίζοντας τον δρόμο μας προς τα εμπρός, θα αφήσομε πίσω τον μεταβατικό αυτό σταθμό.

Όταν το σύνολο, ή έστω μόνο το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνίας, μάθει πώς κυβερνάται το Κράτος, αναλάβει το έργο αυτό στα δικά του χέρια, εγκαταστήσει έναν έλεγχο επάνω στην ασήμαντη μειοψηφία των καπιταλιστών, επάνω στη μερίδα που διατηρεί κεφαλαιοκρατικά έθιμα και στους εργάτες που είναι αγιάτρευτα διεφθαρμένοι από τον καπιταλισμό -από την στιγμή αυτή η ανάγκη οποιασδήποτε κυβέρνησης αρχίζει να εκλείπει. Όσο τελειότερη είναι η δημοκρατία, τόσο πλησιέστερη είναι η στιγμή που παύει να είναι αναγκαία. Όσο πιο δημοκρατικό είναι το κράτος, αποτελούμενο από τους, ένοπλους εργάτες, που «δεν είναι πια κράτος με την κοινή σημασία τής λέξης», τόσο γρηγορότερα αρχίζει να ξεπέφτει κάθε μορφή κράτους.

Γιατί όταν όλοι μάθουν να κυβερνούν και θα κυβερνούν την κοινωνικοποιημένη παραγωγή, όταν όλοι πραγματικά θα κρατούν λογαριασμό και θα ελέγχουν τους «φύλακες των κεφαλαιοκρατικών παραδόσεων», θα είναι βέβαια τόσο απίστευτα δύσκολο να διαφύγει κανείς από την γενική αυτή διεύθυνση και τον έλεγχο, θα είναι τόσο σπάνιο και θα συνοδεύεται ασφαλώς από τόσο βαριά τιμωρία (γιατί οι ένοπλοι εργάτες είναι πολύ πρακτικοί άνθρωποι και όχι αισθηματικοί ιδεολόγοι), ώστε πολύ γρήγορα η ανάγκη της τήρησης όλων των απλών και βασικών κανόνων της κοινωνικής ζωής, θα γίνει μία συνήθεια. Η πόρτα τότε θα είναι ορθάνοιχτη για την μετάβαση από την πρώτη φάση τής Κομμουνιστικής Κοινωνίας στην ανώτερη δεύτερη φάση της, και συγχρόνως στον τελειωτικό μαρασμό του κράτους.

(*) Όταν οι  περισσότερες λειτουργίες του κράτους περιορίζονται σε μια λογιστική και έναν έλεγχο από τους ίδιους τους εργάτες, αυτό παύει να είναι «πολιτικό» Κράτος. Τότε οι «δημόσιες λειτουργίες μετατρέπονται από πολιτικές σε απλές διαχειριστικές λειτουργίες» (Ίδε ανωτέρω κεφ. IV, παραγρ. 2 στην Πολεμική του Ένγκελς προς τους αναρχικούς).  
(Ο Συγγραφέας)

                 Πολεμική του Πλεχάνωφ προς τους Αναρχικούς